سد کریت بلندترین سد جهان تا ۵۵۰ سال
سد قوسی کریت در نزدیکی طبس که در حدود ۷ قرن پیش، با ارتفاع ۶۰ متر تا اوایل قرن بیستم بلندترین سد جهان بود.و می‌تواند به عنوان یک نمونه عالی مهندسی ارزش غریزی و طراحی و ساخت بهینه سد، الهام دهنده مهندسین آب در سراسر جهان باشد که مهمترین چالش‌های بشر در قرن بیست ویکم را در پیش رو دارند.
۳- درس هایی از سد کریت رودخانه کریت منبع عمده تأمین آب برای روستای کریت است ( در حقیقت نام رودخانه از روستا گرفته شده است ). آورد سالانه رودخانه ۸ م م م در محل سد و ۵/۹ م م م در محل ورود به دشت می باشد. این دهکده در نزدیکی مرز کویر نمک قرار گرفته و واضح است که آب در این منطقه دارای ارزش حیاتی است. احداث سد به حکومت مغولان در ایران نسبت داده می شود؛ ولی با توجه به دور افتادگی منطقه طبس، به نظر می‌رسد که مهاجرت در اثر کشتارهای مشهور مغولان در شهرهای بزرگ و نیاز به آب بیشتر، انگیزه و تخصص لازم برای احداث بزرگترین دستاورد بشر در سد سازی در قرون وسطی را ایجاد نموده است. در این رابطه بایستی به این مسئله اشاره نمود که مغولان بسیاری از سدها و ابینه‌های مهم آبی را تخریب نمودند و با طرح‌ریزی چنین بنای آبی عظیمی بسیار فاصله داشتند. به علاوه از زمان احداث، مردم دهکده کریت انحصاراً مسئولیت مرمت، نگهداری و بهره‌برداری از سد را به عهده داشتند. به علت تکنولوژی ابتدایی قرن سیزدهم، سازندگان ژرف بین و با فراست سد کریت، مجبور بودند با تکیه بر خلاقیت و نوآوری خود ساخت این دستاورد مهم در سد سازی را به انجام برسانند.
۳-۱ انحراف رودخانه در هنگام احداث به منظور اجتناب از احداث تونل انحراف (که در آن زمان امکان پذیر نبود)، سد بر روی یک طاق آجری در ۱۰ متری بالای بستر رودخانه احداث گردید. قسمت پایین دست در یک فصل خشک و بعد از اتمام قسمت بالایی ساخته شد. در نتیجه در حین احداث، رودخانه از زیر طاق عبور کرده و نیازی به سیستم انحراف نبوده است. همین روش ۵۰ سال بعد برای احداث سد عباسی (یا طاق عباسی) در۲۵ کیلومتری شمال شرق طبس بنحو بسیار هوشمندانه‌ای بکار گرفته شده است . کارکرد اصلی سد عباسی کاهش پیک سیـلاب‌های رودخانه نهرین برا ی حفاظت از شهر طبس می‌باشد و بنابراین نحو احداث سد بر روی طاق همخوانی بسیار خوبی با کارکرد این سد تاخیری دارد. هم اکنون نیز سد بتنـی قوسی کوثر در جنوب ایران بر روی یک پل خرپای، در حال احداث می باشد. حجم بدنه سد ۲۶۰ هزار متر مکعب خواهد بود و استفاده از این روش موجب کاهش دوره احداث از ۵۳ به ۲۸ ماده به میزان حدود ۵۰ درصد می‌گردد (خواجه موگهی، ۱۳۷۷). نکته مهم دیگری که بایستی در مورد سد عباسی به آن اشاره نمود، این است که سد به معنای واقعی کلمه یک توسعه پایدار محسوب میشود و میتوان انتظار داشت این سد صدها و هزاران سال سیلابهای رودخانه نحرین را کاهش دهد. بنظر می‌رسد تنها خطر که می‌تواند این سد تاریخی را بنحو جدی تهدید می‌کند فعالیت‌های توسعه‌ای باشد.۳-۲ مقاومت در مقابل روگذری سد سازان ۵۰ سال قبل نمی‌توانستند سیلابهای نادر رودخانه را برآورد کنند و قادر به حفاری برای سرریز در سنگ نبودند. در نتیجه انتخاب قوسی بودن سد و مقاومت زیاد ساروج در مقابل فرسایش، موجب مقاوم بودن سد در مقابل روگذری سیلاب گردید. راهبرد حاکم برای ایمن سازی سدهای بزرگ در سیلابهای نادر بر کاهش ریسک روگذری به حدود صفر استوار گــردیده است. از طــرف دیگر با توجه به عدم قطعیت‌های مهندسی آب و ملاحظات اقتصادی، سازه‌ها بایستی به نحوی طراحی شوند که بتوانند با سیلابهای بسیار بزرگتر از سیلابهای طراحی تطبیق نموده و ایمن بمانند. • از ۱۹۸۰ میلادی، پوشش بتن غلطکی برای مقاوم سازی ۷۰ سد خاکی موجود با سرریز ناکافی در آمریکا به کار گرفته شده است. این روش کارآ و اقتصادی شناخته شده است(Hansen, 1999).
منبع: دانشنامه طبس
کریت (koret) نام روستایی است در ۲۰ کیلومتری طبس امروزی و در مسیر طبس به دیهوک قرار دارد. در متون تاریخی و جغرافیایی به نامهای کرین و کری آمده است.
روستای فعلی کریت جزء دهستان نخلستان از دهستانهای بخش مرکزی شهرستان طبس می باشد ، این روستا واقع در ۲۰ کیلومتری جنوب طبس ، سر راه جاده طبس – دیهوک واقع شده است که از شمال به خسرو آباد ، از جنوب به فهالنج ، از شرق به کوههای شتری و از غرب به دشت کویر می رسد ، جمعیت این روستا حدود ۵۰۰۰ نفر است و جزء پرجمعیت ترین روستاهای دهستان نخلستان می باشد.
سفر نامه‌های کهن و منابع و متون تاریخی نشان می‌دهد که طبس امروزی بازمانده شهری تاریخی است که قرنها پیش طبسین نامیده می‌شد که یکی از این ۲ طبس، روستای آباد ، پر رونق و سرسبز کریت است .
چنان که د رکتاب حدود العالم که در قرن چهام نوشته شده، ترشیز، گناباد، تون و کری ( کریت ) شهرکهایی اند از حدود قهستان و نیشابور با کشت و بذر بسیار .
” ( حدود العالم من المشرق الی المغرب با مقدمه بار تولد کابل ، ۱۳۴۲، ص۳۸۷ ).
این روستا که قبلاً کوچکتراز طبس بوده همراه با طبس خرما، طبسین را تشکیل می داده اند .
کریت در قدیم بعنوان شهری مهم نام برده میشود وهمسنگ طبس بوده بصورتیکه اطلاق لفظ طبسین برای ( طبس و کریت ) بوده است.
مزاری مشهوربه مزار میر عمرو در ده کریت قرار دارد که اهالی آنرا از فرماندهان سپاه اسلام میدانند که میتوان احتمال داد مزار مالک بن عمرو و مالک ذئب از سرداران سپاه اسلام و تعقیب کنندگان یزدگرد باشند.این قبر در زیر آوار زلزله ۱۳۵۷ مدفون است. در نزدیکی این مدفن درخت گزی نیز وجود دارد.
از مشاهیر کریت محمد رضا مدرس که در کریت روحانی بوده و به کار طبابت نیز میپرداخته میتوان نام برد.
بند تاریخی کریت به عنوان کهن ترین سد قوسی جهان و بزرگترین دستاورد سد سازان ایرانی در طول تاریخ مربوط به قرن پنجم هجری با بیش از ۱۰۰۰ سال قدمت ، منظره چشم نواز و سرسبز نخلستان های وسیع با نخل های بلند و پر ثمر با رطب درشت و خوشمزه کبکاب و مزارع سرسبز و خرم گل نرگس و مزارع گسترده صیفی جات و سبزیجات که هر بیننده ای را به وجد می آورد ، این روستای تاریخی و زیبای قلب کویر را در شمار زیباترین مناطق تاریخی و گردشگری کشور قرار داده است .یکی از جاذبه های زیبای منحصر به فرد تاریخی روستای کریت ، بند کریت یا همان سد تاریخی کریت است . نکته جالب قابل تأمل این است که این بند تاریخی در زلزله ویرانگر ۷٫۴ ریشتری سال ۱۳۵۷ طبس آسیب ندید و کارشناسان بین المللی سدهای بزرگ، احداث بند کریت را شگفت آورترین دستاورد بشر در قرون وسطی نامیده اند .
منبع : دانشنامه طبس
